بررسی رابطه بین راهبردهای شناختی تنظیم هیجان و مشکلات هیجانی دانش آموزان

چکیده

هدف این پژوهش بررسی رابطه بین راهبردهای شناختی تنظیم هیجان و مشکلات هیجانی دانش آموزان می باشد. جامعه، نمونه و روش نمونه گيري: جامعه آماري اين تحقيق شامل 652124 نفر دانش آموز دختر و پسر دوره متوسطه اول در شهر تهران است كه در سال تحصيلي 99-1398 مشغول به تحصيل هستند. نمونه گيري اين پژوهش از ميان دانش آموزن به روش تعیین حجم نمونه جدول مورگان 380 دانش آموز دختر و پسر بصورت نمونه گیری تصادفی در دسترس بعنوان نمونه انتخاب شدند. طرح پژوهش حاضر از لحاظ هدف کاربردی و از نظر شیوه گردآوری داده‌ها توصیفی و از نوع همبستگی می‌باشد. اطلاعات از طريق پرسشنامه­های پرسشنامه نظیم شناختی هیجانی گارنفسکی و همکاران (2001)،   جمع آوري شد. براي تجزيه وتحليل داده ها از آمار توصيفي؛ ميانگين، انحراف استاندارد و آمار استنباطي؛ رگرسیون گام به گام با نرم افزار spss استفاده شد. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که بین مشکلات هیجانی و راهبردهای تنظیم هیجان رابطه معناداری وجود دارد. در این میان برخی از راهبردهای شناختی هیجان از جمله مصیبت بار تلقی کردن و نشخوار فکری اثر بیشتری بر مشکلات هیجانی داشته اند. به طوری که پیش بینی کننده افسردگی، اضطراب، خصومت و حساسیت بین فردی است.

مقدمه

بيش از سه دهه است كه مشکلات هیجانی در مدارس به عنوان يك مسئله اجتماعي كه به شكل جدي مي­تواند بر زندگي و عملكرد بسياري از دانش آموزن دبستاني تاثير منفي بگذارد، به طور گسترده­اي شناسايي شده است. اساساً شخص سازگار، شخصي است كه بتواند ميان خود، محيط مادي و اجتماعي­اش ارتباط سالم و درستي برقرار كند، به طوري كه نتيجه­اش استقرار و ثبات عاطفي براي خود او باشد (نريماني، عباسي، ابوالقاسمي و احدي، 1392؛ ابراهيمي، كرمي، برازنده چقائي و بگيان­كوله­مرز، 1394؛ زاهد، رجبي و اميدي، 1391). اگر از بالغين در مورد مشكلات مدارس سؤال شود، ندرتاً ممكن است به مشکلات هیجانی به عنوان يك مشكل اشاره نمايند، حال آن كه مشکلات هیجانی ميتواند از مشكلات جدي در مدارس باشد. مشکلات هیجانی سوءاستفاده از قدرت است. پديدهاي است تكراري كه در آن قويترها بر ضعيف ترها غلبه مي كنند؛ مشکلات هیجانی شكلي از رفتار تهاجمي است كه در بين دانش­آموزن پديدهاي شايع است.

تنظيم هيجان فرايندي است كه بـر اسـاس آن شـخص تعيين مي­كند چه هيجانهايي را، چگونه، کِی و تا چـه حد تجربه و ابراز كند. هيجـانهـا مـيتواننـد بـه وســيلة فراينــدهاي شــناختي ناهشــيار مثــل توجــه انتخابي، تحريفهاي حافظه، انكار يا فرافكنـي؛ يا به وسيلة فرايندهاي شناختي هشيارتر مثـل سـرزنش خــود، ســرزنش ديگــران، نشــخوارگري يــا فاجعه­نمايي مديريت و تنظيم شوند. راهبردهاي تنظيم هيجان ممكن اسـت انطبـاقي يـا غيرانطبـاقي باشند. راهبردهاي غيرانطباقي هيجان نقـش اساسـي در شكل­گيري و يا تداوم اخـتلالات روانشـناختي دارنـد. گروس و لونسون گزارش كرده­اند كه بيش از 50 درصد اختلالات محور يـك و 100 درصـد اخـتلالات محور دو با نقايص مربوط به تنظيم هيجان همـراهانـد. در بعضـي از ايـن اخـتلالات، مشـكل تنظـيم هيجـان ضابطة اصلي تشخيصي محسـوب مـيشـود. براي مثال، در اختلال استرس پس ضـربهاي” تـلاش براي اجتنـاب از احساسـات” و در اخـتلال اضـطراب تعميم يافته”  دشواري در مهـار كـردن نگرانـي” يـك ضابطه است. همچنين در روابـط دلبسـتگي بـين افراد، نقايص مربوط به تنطيم هيجانها تأييد شده است. دانش آموزان از اقشار مستعد و برگزیده جامعه و سازندگان آینده کشور خویش هستند و سطح سلامت و کیفیت زندگی آنها تأثیر بسزاي در یادگیري و افزایش آگاهی علمی و موفقیت تحصیلی­شان خواهد داشت. به طور کلی هیجانات در دنیاي امروز پا به عرصه ابعاد گوناگون زندگی گذاشته و سازگاري مثبت و یا منفی اشخاص را متجلـی مـی­سـازند (حلاجانی،  1389). بهداشت روانی علاوه بر بدن سالم، به محیط و شـرایط زنـدگی سـالم نیـاز دارد(خـدا رحیمـی، 1393).

تنظیم شناختی هیجانی می­توانند با عوامل گوناگونی همانند بهداشت روان مخصوصاً در قشر دانش­آموزان رابطه داشته باشد. خلیلی، (1392) توانایی فرد در کنترل هیجاناتش یکی از مهمترین قابلیت هاسـت کـه بایـد آموختـه شـود. تنظـیم شناختی هیجانی به عنوان یک فرایند آغاز، حفظ، تعدیل و یا تغییر در بروز شـدت یـا اسـتمرار احسـاس درونـی و هیجانی مرتبط با فرایند هاي اجتماعی- روانی و فیزیکی در به انجام رسـاندن اهـداف تعریـف مـی­شـود (ویمـز و پینا2019). تنظیم شناختی هیجانات مخصوصاً در دانشجویان که مستعد رشد در زمینـه هـاي فرهنگـی، اجتمـاعی و آموزشی هستند می­تواند بر شادي آنها و به نوعی بهداشت روانی آنها و همچنین، کاهش اضـطراب، افسـردگی و افزایش کارکردهاي اجتماعی نقش مهمی را ایفا نماید و در نهایت باعث ارتقا بهداشت روان آنها شود (میلرك  و همکاران، .2018). شواهد بسیاري ثابت می­کنند افرادي که مهارت هیجانی دارند، یعنی کسانی که احساسات خـود را به خوبی می­شناسند و هدایت می­کنند و احساسات دیگران را نیز درك و به طرز اثربخشی با آن برخورد میکنند، در هر حیطه­اي از زندگی متمایزند (زوکووا،2018).

محمد خانی و اسکندری(1384) اذعان کردند که میزان شیوع مشکلات رفتاری در بین دانش آموزان راهنمایی بیشتر از دانش آموزان ابتداییاست.  با توجه به اینکه در جامعه دانش آموزی که پویایی و انسجام آنها می­تواند زمینه ­سـاز پیشـرفت و تعـالی کشـور شـود، بررسی عواملی مرتبط با بهداشت روان دانش­آموزان و عواملی که زمینه این سازه را پیش­بینی مـی­کنـد مـی­توانـد در راستا کاهش چالش هاي جامعه دانش آموزی نقش بسزایی داشته باشـد. لـذا در پـژوهش حاضـر ایـن مسـئله مطـرح میشود که آیا بین راهبردهای شناختی تنظیم هیجان و مشکلات هیجانی در دانش­آموزان رابطه وجود دارد؟ تنظیم شناختی هیجانات و پژوهش در زمینه ارتباط آنها با مشکلات هیجانی در دانش­آموزان، زمینه ارائه راه­کارها را در بهبود مشکلات هیجانی در جامعـه دانش­آموزی و میـزان شـادي را آشـکار مینمایند و پژوهش در این زمینه میتوانند موجبات ارائه راهکارهاي مناسب در جهت افزایش و بهبود مشکلات هیجانی در جامعه پویاي دانش­آموزی باشد. میزان بهداشت روان دانش­آموزان موجبات رشد و ترقـی مدارس  رقابـت در عرصه ملی و بهره وري را براي کشور عزیزمان در ابعاد گوناگون اقتصادي، اجتماعی و سیاسی را به دنبال خواهد داشت. لذا با توجه به مسائل بیان شده در بالا، مسئله و هدف اصلی مطالعه حاظر این گونه مطرح می شود که آیا بین راهبردهای شناختی تنظیم هیجان و مشکلات هیجانی در دانش­آموزان رابطه وجود دارد؟

روش پژوهش

اين پژوهش از نوع کاربردی به روش توصیفی-همبستگی و به شکل میدانی است. جامعه، نمونه و روش نمونه گيري: جامعه آماري اين تحقيق شامل 652124 نفر دانش آموز دختر و پسر دوره متوسطه اول در شهر تهران است كه در سال تحصيلي 99-1398 مشغول به تحصيل هستند. نمونه گيري اين پژوهش از ميان دانش آموزن به روش تعیین حجم نمونه جدول مورگان 380 دانش آموز دختر و پسر بصورت نمونه گیری تصادفی در دسترس بعنوان نمونه انتخاب شدند.

ابزار پژوهش شامل پرسشنامه تنظیم شناختی هیجانی، این پرسشنامه [2](CERQ)توسط گارنفسکی و همکاران (2001) تهیه شد و یک پرسشنامه چندبعدي اسـت کـه جهت شناسایی راهبردهاي مقابل هاي شناختی افراد پس از تجربه کردن وقایع یا موقعیت هاي منفی مورد استفاده قرار میگیرد. این مقیاس یک ابزار خودگزارشی است کـه 36گویـه دارد و داراي 9زیرمقیـاس راهبـرد شـناختی خـود سرزنش گري، پذیرش، نشخوارگري، تمرکز مجدد مثبت، تمرکز مجدد برنامه ریزي، ارزیابی مجدد مثبت، کم اهمیت شماري، فاجعه نمایی و دیگر سرزنش گري است. دامنه نمرات مقیاس از1 (تقریباً هرگز) تا  5(تقریباً همیشه) است. در پژوهش حاضر نیز ضریب پایایی پرسشنامه با روش آلفاي کرونباخ محاسبه گشت که براي خود سـرزنش گـري72/0، پذیرش71/0، شخوارگري 74/0، تمرکز مجدد مثبت73/0، تمرکز مجدد برنامه ریزي75/0، ارزیـابی مجـدد مثبت87/0،کم اهمیت شماري 74/0، فاجعه نمایی 70/0، دیگر سرزنش گري 78/0، و بـراي کـل تنظـیم شـناختی هیجانی74/0 به دست آمد. و جهت بررسی  مشکلات هیجانی از پرسشنامه دشواری‌های تنظیم هیجانی (DERS) توسط گراتز در سال ۲۰۰۴ ساخته شده است. این پرسشنامه یک مقیاس ۳۶ سوالی است. عتبار یا روایی با این مسئله سر و کار دارد که یک ابزار اندازه گیری تا چه حد چیزی را اندازه می گیرد که ما فکر می کنیم( سرمد و همکاران،۱۳۹۰).

جهت تجزیه و تحلیل داده های تحقیق ر بخش امار توصیفی از فراوانی و درصد و .. استفاده و در بخش استنباطی ابتدا از ازمون کلموگروف-اسمینوف برای تعیین نرمال بودن داده ها استفاده شد سپس با توجه به توزیع طبیعی داده از ازمون های پارامتریک همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون گام به گام برای تحلیل اماری رابطه متغیر ها استفاده شد.

یافته های تحقیق

با توجه به نتایج توصیفی ویژگی های جمعیت شناختی بیش از 54درصد نمونه را پسران و 44 درصد را دختران تشکیل می دهند. بیشترین فراوانی مربوط به 14 سال بوده است. بالاترین نمونه مربوط به دانش آموزان پایه نهم با 42 درصد از کل پاسخ دهندگان می باشد.

جدول1-نتایج آزمون کلموگروف –اسمیرنوف برای تعیین نرمال بودن داده های تحقیق

که نتایج آن حاکی از ان بود که میزان sig<0/05  بنابراین داده های تحقیق نرمال می باشد. چون این مقادیر بیشتر از 05/0 یعنی می‌توان دریافت که فرض H₀ رد و فرض H₁ تایید می‌شود. بنابراین فرض نرمال بودن توزیع مشاهدات تأیید می‌شود و می‌توان از آزمون‌های آماری پارامتریک بهره جست.

جدول 2-همبستگی پیرسون بین راهبردهای شناختی تنظیم هیجان و مشکلات هیجانی

  مطابق جدول شماره 2 ،با توجه به سطح معنی‌داری در 5 مولفه کمتر از ⁽ یعنی می‌توان دریافت که فرض تحقیق در مورد این چهار مولفه راهبردهای تنظـیم شـناختی هیجانی مورد تأیید قرار گرفته است. یعنی می‌توان نتیجه گرفت که در سطح اطمینان 95 درصد بین سـرزنش گـري، پذیرش، نشخوارگری، کم اهمیت شماري و فاجعه نمایی با مشکلات هیجانی رابطه معناداری وجود دارد. بنابراین فرض صفر رد شد و فرض تحقیق تایید شد. اما در بقیه مولفه ها رابطه معناداری بین راهبردهای تنظـیم شـناختی هیجانی و مشکلات هیجانی یافت نشد. همچنین بین راهبردهای تنظـیم شـناختی هیجانی بصورت کلی با مشکلات هیجانی  رابطه مثبت و معناداری وجود داشت. با توجه به تایید فرضیه همبستگی برای بررسی تاثیر گذاری متغیرها از آزمون تحلیل رگرسیون چند متغیره استفاده شد که نتایج در جدول 4، ذکر شده است.

جدول 3- نتیجه آزمون دوربین واتسون

به منظور خود همبستگی باقیمانده رگرسیون با این هدف که آیا باقیمانده در رگرسیون مستقل هستند یا خیر از آزمون دوربین واتسون استفاده شد. چنانچه آماره آزمون دوربین واتسون بین 5/1 تا 5/2 باشد، فرض صفر(استقلال خطاها) پذیرفته می­شود و در غیر این صورت فرض صفر تأیید می­شود. با توجه به جدول 3، مقدار آماره دوربین – واتسون (814/1) آمده است که در فاصله 5/1 و 5/2 قرار دارد، بنابراین فرض استقلال خطاها پذیرفته است. برای آزمون فرضیه حاضر، از روش رگرسیون خطی ساده استفاده شد. متغیر مولفه های راهبردهای تنظـیم شـناختی هیجانی که ارتباط معنی­داری با افزایش مشکلات هیجانی داشت، در این آزمون مورد استفاده قرار گرفت.

جدول 4-نتایج رگرسیون با استفاده از روش گام به گام

همانطور که در جدول 4، ملاحظه می­شود، ضریب همبستگی متغیر خطای روانشناختی افزایش مشکلات هیجانی  292/0 و ضریب تعیین، یعنی درصدی از واریانس متغیر مستقل که توسط متغیر وابسته تبیین می­گردد در این رابطه برابر 085/0 درصد می­باشد. بنابراین متغیر خطای روانشناختی(پنج مولفه سـرزنش گـري، پذیرش، نشخوارگری، کم اهمیت شماري و فاجعه نمایی)، 5/8 درصد از متغیر مشکلات هیجانی دانش آموزان مدارس متوسطه اول شهر تهران را پیش بینی  می­کند. همانگونه که از مقادیر (sig)P-Value هریک از متغیرها دیده می‌شود پنج زیر مقیاس سـرزنش گـري، پذیرش، نشخوارگری، کم اهمیت شماري و فاجعه نمایی هستند که به صورت معناداری مشکلات هیجانی  را پیش بینی  می‌کنند. در تفسیر این یافته‌ها اینگونه مطرح می‌شود که با افزایش یک انحراف استاندارد در نمره سـرزنش گـري ، نمره مشکلات هیجانی  248/0 انحراف استاندارد افزایش خواهد یافت. با افزایش یک انحراف استاندارد در نمره پذیرش ، نمره مشکلات هیجانی  064/0 انحراف استاندارد افزایش خواهد یافت. همچنین با افزایش یک انحراف استاندارد در نمره نشخوارگری ، نمره مشکلات هیجانی  062/0 انحراف استاندارد بالاتر خواهد رفت. و  با افزایش یک انحراف استاندارد در نمره کم اهمیت شماري ، نمره مشکلات هیجانی  100/0 انحراف استاندارد بالاتر خواهد رفت. درنهایت با افزایش یک انحراف استاندارد در نمره فاجعه نمایی ، نمره مشکلات هیجانی  047/0 انحراف استاندارد بالاتر خواهد رفت.

بحث و نتیجه گیری

مشکلات هیجانی درصد بالایی از افراد جامعه علی الخصوص دانش اموزان پایه متوسطه را به دلیل ویژگی های سنی (دوران گذار به جوانی) درگیر کرده است. که روش های تنظـيم هيجـان از طريـق شـناخت به طور جدايي ناپذيري با زندگي انسان آميخته است و او را ياري مي كند تا مثلاً زماني كه با حوادث فشارزا يا تهديدكننـده روبـه رو شد، هيجان ها يا احساساتش را مديريت يا تنظيم كند و روي آنهـا تسلط داشته باشد و در هيجاناتش غرق نشود. با توجه به نتایج بین راهبردهای شناختی تنظیم هیجان و مشکلات هیجانی در دانش اموزان دختر و پسر متوسطه اول شهر تهران رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. پنج مولفه راهبردهای شناختی تنظیم هیجان شامل سـرزنش گـري، پذیرش، نشخوارگری، کم اهمیت شماري و فاجعه نمایی بصورت مستقیم در افزایش مشکلات هیجانی دانش اموزان موثر هستند.

یافته های این پزوهش حاکی از آن است که بین مشکلات هیجانی و راهبردهای تنظیم هیجان رابطه معناداری وجود دارد. در این میان برخی از راهبردهای شناختی هیجان از جمله مصیبت بار تلقی کردنو نشخوار فکری اثر بیشتری بر مشکلات هیجانی داشته اند. به طوری که پیش بینی کننده افسردگی، اضطراب، خصومت و حساسیت بین فردی است. و همراستا با نتایج محققین دیگر از جمله مک گی، ولف و السون در سال 2017، نولن و همکاران (2018) و لارسن و همکاران (2019) می باشد. استفاده صحیح از راهبردهای هیجانی سازگارانه باعث می شود که دانش آموزان در موقعیت های زندگی، احساسات منفی خویش را کاهش دهند که به تبع آن میزان اضطراب آنها در ابعاد مختلف زندگی روزمره بهبود پیدا کند. غالب تحقیقات در مورد تنظیم هیجان بر پایه این مفروضه قرار دارد که هدف تنظیم هیجان حمایت ، شکل گیری عزت نفس،کارآمدی شخصی و فردیت شخصی می باشد،این مسئله با هدف افزایش هیجانات مثبت و اجتناب از هیجانات منفی برای شکل گیری خوشبختی فرد قابل طرح است(فیلیپ ، 2008(. به عبارت دیگر تنظیم هیجان به منظم کردن و تنظیم فرایندهای احساسی گفته می شود. اگر چه بسیاری از مراجعان مایلند که بی نظمی احساست را با کمبود کنترل بر تحریک احساسات برابر بدانند. همچنین وقتی که این موارد تطبیقی باشد، بی نظمی احساسات به نارسایی هایی در توانایی تجربه،ابراز و استفاده از احساسات اطلاق می شود.وقتی احساسات مردم دچار بی نظمی می شود.آنها احساس از دست دادن کنترل را گزارش میدهند و مستعد بروز استرس می باشند(فیلیپ، 2007). هنگامی که فرد با یک موقعیت هیجانی رو به رو می شود احساس خوب و خوش بینی برای کنترل هیجان کافی نیست بلکه وی نیاز دارد که در این موقعیت بهترین کارکرد شناختی را نیز داشته باشد . نشخوار فکری: فکر مداوم به احساسات و تفکرات همراه با انفاق ناخوشایند بدون اقدام به اصلاح محیط است.که شیوه ی مقابله ای نشخوار ذهنی با سطوح بالای افسردگی همراه باشد و البته این نحوه ی تفکر تا حدی هم به مقابله ای موثر با شرایط تنیدگی زا کمک می کند(گرانفسکی ، کرایج و اسپینهادن ، 2002). ارزیابی مجدد مثبت به خودی خود تاثیر مثبت روی سلامت روانی انسان ها دارد گمان است این راهبرد در کوتاه مدت یاری دهنده ولی در بلند مدت مانع از مقابه ای سازنده با رویداد های استرس زا می گردد. پذیرش یک راهبرد مقابله ای است که رابطه مثبت و تعدیل کننده ای با میزانی از خوش بینی و عزت نفس و رابطه منفی با میزان از اضطراب و استرس دارد.اگر چه خود فرایند پذیرش، خوب است اما برای بسیاری از وقایع سطوح بالای از پذیرش، می تواند نشانگر نوعی کناره گیری حسی شود و به احساس عدم توانایی در تاثیر گذاری روی وقایع منجر گردد) گرانفسکی ، 2002). تنظیم هیجان به تعامل بهینه ایی از شناخت و هیجان جهت مقابله با شرایط منفی نیاز است زیرا انسانها با هر چه مواجه می شوند آن را تفسیر می کنند و تفسیرهای شناختی تعیین کننده فراکنش های افراد است . بی نظمی هیجانی فراگیر مربوط به زمانی است که ناتوانی در تنظیم هیجان درحیطه وسیعی از هیجان ها ، مشکلات تطابقی و زمینه های موقعیتی دیده می شود این بی نظمی در نتیجه آسیب پذیری فزاینده نسبت به هیجان و ناتوانی در تنظیم پاسخ های شدید همراه با آن بوجود می آید خصوصیات این بی نظمی عبارت است از بیزاری افراطی نسبت به کسب تجربه هیجانی ، ناتوانی در تنظیم برانگیختگی شدید جسمی، ناتوانی در برگرداندند توجه از محرک هیجانی، آشفتگی شناختی و اختلال در پردازش اطلاعات کنترل ناکافی رفتارهای تکانشی مربوط به عواطف نیرومند مثبت و منفی ، دشورای در سازماندهی و انتخاب فعالیت باری نیل به اهداف غیر وابسته به خلق در هنگام برانگیختگی هیجانی و تمایل به انجماد هیجانی در هنگام استرس خیلی بالا ، بی نظمی فراگیر در حیطه های مختلف سیستم هیجانی درونی رخ می دهد و شامل ابعاد رفتاری جسمی ، شناختی و تجربی پاسخ هیجانی است.