چکیده
پژوهش حاضر با هدف بررسی، نقش تعارض والدين در سازگاري فرزندان ) ، پرخاشگري، سالمت روان( انجام شده است.
جامعه آماري اين پژوهش را دانش آموزان مقطع تحصیلی راهنمايی تشکیل می دهند. روش نمونه گیري اين تحقیق به صورت
تصادفی می باشد. ابزارهاي اندازه گیري شامل: پرسشنامه مقیاس تاکتیک هاي حل تعارض پدر و مادر، پرسشنامه پرخاشگري،
پرسشنامه روزنبرگ و پرسشنامه سالمت عمومی می باشد. تجزيه و تحلیل آماري داده ها با استفاده از ماتريس همبستگی و
تحلیل رگرسیون و با استفاده از نرم افزار spss انجام شده است. نتايج پژوهش نشان داد که تاکتیک حل تعارض پرخاشگري
فیزيکی پدر پیش بینی کننده مثبت پرخاشگري بدنی، خشم و نمره کل پرخاشگري نوجوان می باشد. تاکتیک حل تعارض
پرخاشگري کالمی صرفاً پیش بینی کننده مثبت خصومت نوجوان بوده است و تاکتیک استدالل پدران نیز پیش بینی کننده
منفی پرخاشگري )بدنی، خشم( نوجوان بوده است. تاکتیک حل تعارض پرخاشگري فیزيکی پدر، پرخاشگري کالمی پدر و
همچنین تاکتیک حل تعارض پرخاشگري کالمی مادر پیش بینی کننده منفی نوجوان می باشد. تاکتیک حل تعارض
پرخاشگري فیزيکی مادر پیش بینی کننده مثبت سالمت عمومی نوجوان می باشد. تاکتیک حل تعارض پرخاشگري کالمی
مادر پیش بینی کننده مثبت پرخاشگري بدنی، خشم، خصومت و نمره کل پرخاشگري نوجوان می باشد. همچنین تاکتیک حل
تعارض فیزيکی مادر نیز پیش بینی کننده مثبت پرخاشگري بدنی و خشم نوجوان می باشد.

مقدمه
خانواده يک نهاد اجتماعی اولیه و حیاتی است که هم سالمت فرد و هم بقاي جامعه را تأمین و تضمین می کند. هیچ
جامعه اي بدون داشتن نظامی براي جايگزينی اعضاي خويش قادر به ادامه حیات نیست. خانواده امکانی را فراهم می سازد که
از طريق آن جايگزينی تحقق يابد. فرد نه تنها از نظر جسمی و زيستی بلکه مهمتر از آن به لحاظ عاطفی، روانی و شخصیتی
نیز تحت تأثیر خانواده قرار دارد. زيرا خانواده جايگاهی است که فرد می تواند با تکمیل شخصیت خويش، براي برعهده گرفتن
نقش هاي اجتماعی آماده گردد. نقش همسري )زن يا شوهر بودن( از جمله نقش هايی است که پس از عمل اجتماعی ازدواج
به عهده افراد گذاشته می شود )رياحی و ديگران، 1831:111.)
براي اينکه خانواده بتواند کارکردهاي اصلی خود را به خوبی ايفا نمايد، الزم است امنیت و آرامش در آن وجود داشته
باشد. واقعیت اين است که در فرآيند چرخه زندگی خانوادگی مسايل و مشکالتی بوجود می آيد که آرامش آن را هر چند براي
مدت کوتاهی سلب می کند. اين مسايل در سطح خرد مربوط به ساختارها و کارکردهاي نهاد خانواده و در سطح کالن مربوط

به ساختارهاي اجتماعی است. تغییر و تحوالتی که به لحاظ اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی در جوامع بوجود می آيد، نهاد
1 خانواده را تحت تأثیر قرار می دهد )ريتزر
و جورج،4112 .)
دگرگونی هاي خانواده، رفتار اعضاء آنرا تحت تأثیر قرار داده است. چگونگی تقسیم قدرت در خانواده میان زن و شوهر با
2 کم و کیف خوشبختی زوجها و احساس عادالنه بودن قدرت رابطه دارد )سابین
، 4111 .)تغییرات نهاد خانواده با وجود جنبه
3 هاي مثبت خود باعث افزايش میزان تعارضات در بین اعضاء خانواده شده است )چافتز
، 4118 .)مخالفت و تعارض، در هر
رابطه اي از جمله رابطه زناشويی امري اجتناب ناپذير است. علی رغم تالش والدين براي محافظت فرزندانشان از پیامدهاي
تعارض، کودکان به طور روزمره با تعارضات والدين مواجه می شوند. تحقیقات نشان دهنده رابطه بین مواجه کودک با تعارض
والدين و مشکالت عاطفی )افسردگی و اضطراب( و رفتاري )پرخاشگري و بزهکاري( در کودکان بوده است )ديويس و
،4111؛ گريچ و فین چام 4 کامینگز
5
،4114 .)تعارض والدين، کودکان را دچار استرس، ترس و خشم می کند و مواجه مکرر با
تجربه تعارض می تواند منجر به مشکالت رفتاري )کامینگز و ديويس،4111 )و همچنین مشکالت سالمت جسمی در کودکان
6 شود )الشیخ، هارگر و ويتسون
، 4111 .)رويدادهاي استرس زاي زندگی يک تهديد بالقوه براي سالمت و رشد سالم کودکان و
7 نوجوانان هستند )چیکتی و توث
، 4111 .)تعارض زناشويی يکی از مشکالتی است که کودکان همه نقاط زمین با آن مواجه
8 می شوند )کاتز و گاتمن
.)4118 ،
با توجه به اينکه امروزه در بسیاري از خانواده ها میزانی از تعارض بین والدين وجود دارد، تحقیق حاضر بر آن است تا به
بررسی میزان تأثیر اين تعارض بر روي فرزندان با توجه به سازگاري آنان )پارامترهاي ، پرخاشگري و سالمت روان( بپردازد. به
گونه اي که نتايج حاصل از اين تحقیق بتواند مورد استفاده مشاوران خانواده و مشاوران بالینی قرار گیرد و با ارزيابی نتايج اين
موضوع، در جهت بررسی راهکارهاي کاهش تعارضات والدين و يا کاهش تأثیر آن بر فرزندان، قدمی مثبت در جهت افزايش
سازگاري فرزندان برداشته شود.
اين مطالعه بر روي پديده تضاد والدين و تأثیرات آن بر سازگاري فرزندان متمرکز شده است، بخصوص به عنوان آنچه که
9 در خانواده رخ می دهد. از آنجايی که در بسیاري از خانواده هاي ايرانی اين موضوع وجود دارد )کار
،4114 ،)مهم است که به
بررسی اين موضوع پرداخته شود.
خانواده در طول تاريخ تحت تأثیر تحوالت گوناگون اقتصادي و اجتماعی دگرگون شده است )عنايت و موحد، 1838 .)
اين دگرگونی ها منجر به بروز تعارض در روابط متقابل اعضاء خانواده از حالت خفیف تا حالتهاي شديد نظیر خشونت، گشته
است. بخشی از اين تعارضات در ارتباط با عوامل بیرون از خانواده و بخشی از آنها در ارتباط با عوامل درونی خانواده است. البته
میان اين دو روابط متقابل وجود دارد. مطالعات متفکران مختلف نشان می دهد که تعارضات خانواده در ارتباط با تعارضات

1 . Ritzer
2 . Sabin
3 . Chafetz
4 . Davis, Cummings
5 . Grych, Fincham
6 . El-sheikh, Harger, Whitson
7 . Cicchetti, Toth
8 . Katz, Gottman
9 . Kar

، هال پرن 1 جامعه است )دادلی گرنت
2
4، ريس و ديگران 3، کاسلو
، 4112 .)تضاد به خودي خود يک رفتار منفی است و می تواند
بر کیفیت روابط اثر داشته و پیامد هاي مثبت و يا منفی را نیز داشته باشد. تضاد ممکن است از حالت روانی به اقدامات شفاهی
5 يا غیر شفاهی محدود شود و به صورت خشونت فیزيکی، که فرد ديگري را آسیب می رساند، باشد )گلز
، 1111 .)برخی از
پژوهشگران بر اين باورند که میزان باالتر تعارض در خانواده، بیشترين میزان احتمال و بروز تضاد را به همراه دارد. در اين
6 پژوهش ها، تضاد به عنوان تعارض شديد مديريت نشده در نظر گرفته شده است )کلمن و استراوس
، 1113؛ استراوس ، گلز و
7 استین متز
، 1111؛ وارنر
8
.)1111 ،
9 افزايش میزان تضادهاي خانواده اثر منفی در سازگاري اعضاء آن دارد )ريچ ترز و مارتینز
، 1111 .)تعارضات بوجود آمده
در خانواده مسائل و مشکالتی را در سطوح فردي، نهادي و اجتماعی بوجود می آورد. در سطح فردي اعضاء خانواده اي که در
تعارض با يکديگر قرار می گیرند، تعادل روانی خود را از دست می دهند و چه بسا رفتارهايی مثل پرخاشگري و افسردگی در
آنها ديده شود. گرچه افراد ازدواج کرده به طور متوسط از سالمتی بیشتري نسبت به افراد مجرد برخوردارند، ولی تعارضات
خانواده ممکن است سالمت افراد را به خطر انداخته، بیماري هاي جسمی و روحی مختلفی را به دنبال داشته باشد. در میان
81 درصد از زوج هاي ازدواج کرده اياالت متحده پرخاشگري فیزيکی روي می دهد که در 11 درصد آنها منجر به صدمات
، 4804118 .) با توجه به اداره آمار قضايی در اياالت متحده، 1/8 میلیون مورد کشمکش 10 جسمی شديد می شود )فین چام
خانوادگی بین سال هاي 1113 و 4118 رخ داده است و بیش از 8 میلیون کودک آمريکايی که بین سنین 8 تا 11 ساله
هستند، هر ساله شاهد تعارضات والدين خود می باشند. بسیاري از مطالعات نشان داده اند، هنگامی که کودکان شاهد درگیري
، 4114؛ هورنور 11 والدين و از قربانیان آن هستند، باالترين میزان تأثیرپذيري از اين رويداد تلخ را دارند )گرووس
12 ؛4111 ،
، 4111 .)13 ماهونی و کمپبل
متأسفانه در ايران آمارهاي رسمی در اين زمینه به داليل متعددي منتشر نشده، اما آمارهاي غیر رسمی، پیرامون خشونت
خانگی بین همسران وجود دارد که بیشتر اين آمارها در اختیار مراکز غیر دولتی قرار دارد و يا شرح مختصري از آنها در سايت
ها و يا کنفرانس ها بیان شده است. بر اساس مقاله منتشر شده امیرحسین کردوانی )1831 ،)در سايت دادستانی کل کشور با
موضوع واکنش کودکان و نوجوانان در برابر خشونت خانگی و لزوم حمايت از آنان، به اين موضوع اشاره می کند که در ايران
آمار رسمی در اين زمینه مشاهده نشده، اما از آنجا که طبق آمار غیررسمی از هر ده زن هشت زن مورد خشونت واقع می
شوند، می توان تخمین زد که بین 11 تا 11 درصد کودکان ايرانی شاهد اين خشونت ها باشند. اين آمارها به خوبی اهمیت

1 . Dudlley-Grant
2 . Halpern
3 . Kaslow
4 . Reiss & others
5 . Gelles
6 . Coleman & Straus
7 . Straus, Gelles, & Steinmetz
8 . Warner
9 . Richters & Martinez
10 . Fincham
11 . Groves
12 . Hornor
13 . Mahoney & Campbell

بحث را نمايان می سازند. بد نیست اشاره کنیم که اعمال زور که از ويژگیهاي خشونت خانگی است در بسیاري از اوقات، از
طريق سوء رفتار با فرزندان صورت می پذيرد. چرا که تهديد به اعمال خشونت علیه فرزند يا اقدام به آن، غالباً ابزاري قدرتمند
براي مجبور نمودن قربانی خشونت خانگی )معموالً زن( به فرمانبرداري در برابر خشونت جسمانی و يا جسمی است که از جانب
فرد خشن )معموالً مرد( اعمال می گردد.
در طول سه دهه گذشته، درگیري والدين توجه گسترده اي را به خود جلب کرده است. با اين حال، عموماً توجه
تحقیقات به تأثیر درگیري، برطرفین درگیر بوده و کمتر بر کودکانی که شاهد اين درگیري ها هستند متمرکز شده است. تا
همین اواخر نیز شاهدان عینی، يعنی همان فرزندان، به طور خاموش و ناخواسته، قربانیان درگیري خانواده باقی مانده اند.
شواهد و مدارک نشان می دهد که شاهد درگیري بودن می تواند، به اثرات منفی بسیار جدي بر رشد کودکان منجر شود )کار،
4114 .)تجربه کشمکش در خانواده می تواند، باالترين میزان آسیب را از نظر شناختی، عاطفی، مشکالت سازگاري اجتماعی
در دوران کودکی و نوجوانی و فراتر از آن بگذارد. کودکانی که باالترين میزان تجربه تعارضات خانوادگی را داشته اند، اغلب در
انجام وظايف خود، پیشرفت زيادي نداشته و در ايجاد برقراري روابط خوب با همساالن خود، مشکالتی نیز دارند )دادج، پتیت،
1 بیتس و والنت
.)4118 ،
در طول چند دهه گذشته، حمايت خاصی براي ارتباط بین تضاد والدين و اثرات آن بر روي فرزندان متمرکز شده است.
مطالعات همبستگی، پیامدهاي منفی کودک در زمینه هاي مشکالت رفتاري، ، افسردگی، اضطراب، صالحیت شناختی و
، 4111؛ امري 2 مهارت هاي اجتماعی را شناسايی کرده است )آماتو و کیت
3
، 1111؛ گريچ و فین چام، 4114 .)عکس العمل
کودکانی که شاهد درگیري يکی از والدين علیه ديگري هستند، ممکن است دربرگیرنده مشکالت ناسازگاري عاطفی، اجتماعی،
4 شناختی، فیزيکی و رفتاري باشد )ژافه، ولف و ويلسون
، 4118 .)اين کودکان تمايل به نشان دادن سطوح پايین تري از
شايستگی اجتماعی، میزان باالتري از افسردگی و پرخاشگري، نگرانی و ناامیدي را دارند و به احتمال زياد، بیش از ساير
، 4111؛ گراهام 5 کودکان به اختالالت مرتبط با استرس دچار شده و سطوح پايین تري از را دارند )فانتوزو و همکارانش
6 برمان، لوندوسکی
، 1111؛ مور و پپلر
، 4111؛ ادلسون 7
8
.)4114 ،
نتايج تحقیقات نشان داده است هرچه منابع مالی يک خانواده کمتر باشد، احتمال رخ دادن خشونت بیشتر است.
خشونت يکی از عواملی است که تمايل دارد هنگامی که منابع ديگر از جمله، زمانی که مشکل مالی وجود دارد، مورد استفاده
9 قرار گیرد )گود
، 4111؛ ماک و سیندر
، 4111؛ وارنر، 1111 .)خشونت در خانواده يک پديده جديد نیست، بلکه در طول 10
تاريخ وجود داشته است. افرادي که بیشتر در خانه هاي خود با ساير اعضاء خانواده، مورد حمله فیزيکی واقع شده و آسیب ديده

1 . Dodge, Petit, Bates & Valente
2 . Amato & Keith
3 . Emery
4 . Jaffe, Wolfe & Wilson
5 . Fantuzzo, et al.
6 . Graham-Bermann & Levendosky
7 . Moore & Pepler
8 . Edleson
9 . Goode
10 . Mack & Snyder

و يا ضرب و شتم شده اند، در جامعه نیز آسیب ديده تر هستند )گلز، 1111 .)حدود 11 الی 11 درصد از زوج ها، در بعضی از
1 اوقات در طول رابطه خود، خشونت فیزيکی توسط شريک زندگی خود را گزارش می کنند )استین متز
، 4111 .)بدين ترتیب
2 خانواده را “خشونت آمیزترين گروه بندي اجتماعی” نامیده اند )ويت
.)4114 ،
با توجه به بررسی هاي میدانی بر روي کودکان و نوجوانان، کودکان و نوجوانانی که در معرض نزاع هاي فیزيکی و کالمی
بزرگساالن در خانه قرار گرفته اند، کمتر احتمال دارد که نسبت به ساير کودکان تعامل مثبت و مؤثر با والدين خود داشته
باشند، همچنین آنها کمتر احتمال دارد که در خانواده هاي با کارکرد خانوادگی کم و افسردگی باالي والدين، زندگی خوبی
داشته باشند. شاهد بودن درگیري اعضاي خانواده نیز، با رفتار منفی در کودکان مرتبط است. کودکان و يا نوجوانانی که در
معرض نزاع فیزيکی بزرگساالن در خانه هستند، احتمال بیشتري دارد که پرخاشگري فیزيکی، پرخاشگري غیر مستقیم،
اختالالت عاطفی و بیش فعالی را نمايش دهند و اعمال خالفکارانه علیه اموال ديگران را مرتکب شوند )مرکز آمار و تحقیقات
3 کانادا
، 4111 .)برخی يافته ها نشان می دهد که سن و جنسیت کودکان، بر چگونگی پاسخ اين کودکان، هنگامی که در
معرض اين درگیري ها هستند، تأثیرگذار است. پسران معموالً بیشتر واکنش هاي برون ريزي شده، مانند خصومت و
پرخاشگري را نشان می دهند، در حالی که دختران تمايل به نشان دادن رفتارهاي درونی تر مانند افسردگی، ترس و بیماري
، 1113؛ کريج 4 هاي فیزيکی دارند )کارلسون
5
، 1111 .)در سطح نهاد خانواده عواقب تعارض به وجود آمده نه تنها گريبانگیر
همه اعضاء آن خانواده می گردد، بلکه خويشان، بستگان، نزديکان و آشنايان آنها را هم ممکن است تحت تأثیر قرار دهد. اين
تعارضات می تواند منجر به ضعیف شدن روابط زناشويی، ضعیف شدن سازگاري کودکان، احتمال افزايش تعارض بین والدين و
فرزندان و نیز بین خويشاوندان گردد. مطالعات پژوهشگران نشان می دهد، کودکانی که والدينشان به علت تعارض زياد طالق
گرفته اند، دچار ناسازگاري رفتاري شده، به تحصیالت کمتر دست يافته و هنگامی که به بزرگسالی می رسند، رابطه ضعیف
،4118:113؛کونی 6 تري با والدينشان برقرار می کنند. در ضمن بعد از ازدواج احتمال طالق آنها افزايش می يابد )بودن من
7
،
.)21:4111
با اينکه بسیاري از بد کارکرديها و نابسامانی هايی که در خانواده هاي جوامع غربی ديده می شود، در خانواده هاي جامعه
ايرانی وجود ندارد، ولی آثار و نشانه هايی به لحاظ فرهنگی، اجتماعی و شخصیتی وجود دارد که زنگ خطر را براي ما نیز به
صدا در می آورد. جامعه ايران در حال عبور از جامعه سنتی به جامعه مدرن است، بنابراين در اين خانواده ها، به خصوص
والدين، همیشه با مشکالت بیشتري روبرو هستند. به عبارت ديگر، قواعد جامعه مدرن از يک سو و ديدگاههاي سنتی از سوي
ديگر، والدين را در شرايط بدي قرار داده است )محسنی و پوررضا انور، 1838 .)در جوامع در حال توسعه مانند ايران، فقدان
تحقیقات کافی درمورد کشمکش والدين، باتوجه به عدم تمايل پاسخ دهندگان، به صحبت در مورد امور شخصی خود، گاهی
اوقات، مطالعه و پژوهش را در اين زمینه غیر ممکن کرده است )ساروخانی، 1834 .)اعضاي چنین جامعه اي، همیشه فکر می
کنند که ورود به اين عرصه براي آنان غیر قابل قبول است. بنابراين آنها، اين موضوع را به شدت محکوم کرده و آنرا ناديده می

1 . Steinmetz
2 . Witt
3 . Research and Statistics Division, Justice Canada
4 . Carlson
5 . Kerig
6 . Bodenmann
7 . Cooney

گیرند، به همین دلیل در چنین جوامعی بسیاري از موارد تضاد والدين گزارش نشده است. بنابراين، آمار روشن و قطعی در
مورد میزان درگیري والدين در میان خانواده هاي ايرانی وجود ندارد )اعزازي، 1834 .)در سال هاي اخیر، اعضاي خانواده هاي
ايرانی، که از اين مشکل رنج می برند، در تالشند که با رفتن به مراکز مشاوره و صحبت در مورد مشکالت خود، در جهت تسلی
و درمان آن گام بردارند. مراجعه مردم به اين مراکز، نشانه اي از يک مشکل بزرگ و خطرناکی است که بسیاري از خانواده ها
در ايران، تحت تأثیر آن می باشند. اين پديده خطرناک کشمکش والدين، خودش را در پشت انواع مختلفی از عوامل پنهان
ساخته و خود را به شکل هاي مختلف در جامعه انسانی به طور کلی و در خانواده به طور خاص نشان می دهد )کار، 4114.)
لذا از آنجايی که در خصوص تاثیر خشونت و تعارض خانوادگی بر نوجوانان ايرانی تحقیقات کمی صورت گرفته است، هدف
تحقیق حاضر روشن سازي در اين خصوص می باشد.
روش تحقیق
روش تحقیق حاضر همبستگی بوده و به دنبال بررسی قدرت متغیر تعارض والدين در پیش بینی ، پرخاشگري و سالمت
روان فرزندان می باشد. با توجه به آمار اداره کل آموزش و پرورش استان تهران در سال 1813 ،در مقطع تحصیلی متوسطه
دوره اول و راهنمايی سابق شهر رباط کريم ، 28111 نفر دانش آموز در نواحی چهار گانه مشغول به تحصیل می باشند. از
بین جامعه آماري، 811 دانش آموز )دختر و پسر(، به شیوه تصادفی از دوره متوسطه اول به عنوان نمونه انتخاب شدند که از
اين تعداد، 121 نفر دانش آموز دختر و 111 نفر دانش آموز پسر می باشند.
ابزارهاي سنجش
1 پرسشنامه مقیاس تاکتیک هاي حل تعارض پدر و مادر
هدف: سنجیدن خرده مقیاس هاي استدالل، پرخاشگري کالمی، و خشونت )پرخاشگري فیزيکی( در خانواده می باشد. خرده
مقیاس استدالل مشخص می کند که چه میزان پدر و مادر در حل تعارضات خود از منطق و استدالل استفاده می کنند. خرده
مقیاس پرخاشگري کالمی، مشخص می کند که چه میزان پدر و مادر در حل تعارضات خود از کالم تند، فحش و ناسزا استفاده
می کنند. خرده مقیاس پرخاشگري فیزيکی، مشخص می کند که چه میزان پدر و مادر در حل تعارضات خود از خشونت، زد و
خورد و درگیري فیزيکی استفاده می کنند.
پرسشنامه تاکتیکهاي تعارض يک ابزار 11 سوالی است که براي سنجش سه تاکتیک حل تعارض )استدالل، پرخاشگري
کالمی و پرخاشگري فیزيکی( بین والدين خانواده تدوين شده است. چندين شیوه براي نمره گذاري اين پرسشنامه وجود دارد،
از جمله نمرات مقیاس گاتمن، نمرات تراکمی، نرخهاي تاکتیکهاي تعارض و توپولوژي پرخاشگري. نمرات مزمن بودن تاکتیک
هاي تعارض که کاربرد بالینی دارد، با جمع نمرات پرسشها بدست می آيد. نمرات زيرمقیاس »استدالل« در هر يک از مقیاس
هاي تاکتیک هاي تعارض از پرسشهاي A تا E بدست می آيد. نمرات »پرخاشگري کالمی« با جمع پرسشهاي F تا J و
»پرخاشگري فیزيکی« با جمع پرسشهاي K تا O بدست می آيد. نمرات مربوط به تاکتیک هاي تعارض والدين، به طور
جداگانه محاسبه می شوند. دامنه نمرات 1 تا 11 است که نمرات باالتر به معنی استفاده بیشتر از يک تاکتیک بخصوص است.
بنابر اطالعات موجود، شش کار تحقیقاتی همسانی درونی زيرمقیاسهاي استدالل، پرخاشگري کالمی و پرخاشگري
فیزيکی را تأيید می کنند. دامنه 14 ضريب آلفا براي زيرمقیاس استدالل از 24/1 تا 11/1 است. براي زير مقیاس پرخاشگري

1 . Conflict Tactics Scales. Parents (CTSP)

کالمی 11 ضريب آلفا موجود است که دامنه آنها از 14/1 تا 33/1 است. براي زيرمقیاس پرخاشگري فیزيکی 11 ضريب آلفا
موجود است که دامنه آنها از 24/1 تا 11/1 است. روايی اين مقیاس بارها مورد تأيید قرار گرفته است، و اين که چندين کار
تحقیقی ساختار عواملی استدالل، پرخاشگري کالمی و پرخاشگري فیزيکی را تأيید می کنند. همچنین اطالعات زيادي در
مورد روايی سازه در اختیار است که از آن جمله: همبستگی بین نمرات تاکتیکهاي تعارض و عوامل ريسک خشونت خانواده،
سطح محبت بین والدين می باشد )ثنايی، 1831.)
1 پرسشنامه پرخاشگري
نسخه جديد پرسشنامه پرخاشگري که نسخه قبلی آن تحت عنوان پرسشنامه خصومت بود، توسط باس و پري )1114،)
مورد بازنگري قرار گرفت. اين پرسشنامه يک ابزار خودگزارشی است که شامل 41 عبارت و چهار زير مقیاس است، که
عبارتست از پرخاشگري بدنی، پرخاشگري کالمی، خشم و خصومت آزمودنی ها به هر يک از عبارات در يک طیف 1 درجه اي
از کامالً شبیه من است )1 ،)تا حدودي شبیه من است )2 ،)نه شبیه من است نه شبیه من نیست )8 ،)تا حدودي شبیه من
نیست )4 ،)کامالً شبیه من نیست )1 .)دو عبارت 1 و 11 بطور معکوس نمره گذاري می شود. نمره کل براي پرخاشگري با
مجموع نمرات زير مقیاس ها به دست می آيد.
41-41-44-11-18-11-3-1-4 :)عبارت 1( بدنی پرخاشگري
41-41-12-1-2 :)عبارت 1( کالمی پرخاشگري
43-48-11-13-14-1-1 :)عبارت1( خشم
41-42-41-11-11-11-1-8 :)عبارت 3( خصومت
پرسشنامه پرخاشگري داراي اعتبار و روايی قابل قبولی است. نتايج ضريب بازآزمايی براي چهار زير مقیاس )با فاصله 1
هفته( 31 تا 14 و همبستگی بین چهار زير مقیاس 83 تا 21 به دست آمده است. جهت سنجش اعتبار درونی مقیاس، از
ضريب آلفاي کرونباخ استفاده شد، که نتايج نشانگر همسانی درونی زير مقیاس پرخاشگري بدنی 34 ،پرخاشگري کالمی 31 ،
2 خشم 38 و خصومت 31 بود )باس و پري
.)1114 ،
سامانی )1831 ،)در يک بررسی مقطعی، 214 نفر از دانشجويان 13 تا 44 ساله )423 پسر و 422 دختر( دانشگاه رباط
کريم که به روش خوشه اي – تصادفی انتخاب شده بودند به کمک پرسشنامه پرخاشگري باس و پري مورد ارزيابی قرار داد.
داده ها به کمک آزمون هاي آماري ضريب همبستگی، تحلیل عاملی و آزمون تی تحلیل شدند. به کمک تحلیل عاملی، 2 عامل
رفتاري، خشم، پرخاشگري بدنی و کالمی، رنجیدگی و بدگمانی از آن استخراج شد. ضريب پايايی اين پرسشنامه به شیوه
بازآزمايی برابر با 13 ./بود. همچنین مقايسه اين عوامل میان دختران و پسران گوياي آن بود که پسران در سه عامل
پرخاشگري ) 111< ./p ،)خشم )111< ./p )و بدگمانی )111< ./p )نسبت به دختران به طور معناداري نمره بیشتري دارند.
همچنین همبستگی باالي عوامل با نمره کل پرسشنامه، همبستگی ضعیف عوامل با يکديگر ومقادير ضريب آلفا همگی نشان
دهنده کفايت و کارآيی اين پرسشنامه براي کاربرد پژوهشگران، متخصصان و روانشناسان در ايران است.

1 . Aggression Questionnaire (A.Q)
2 . Buss & Perry

1 پرسشنامه سالمت عمومی ) 21 سوالی (
اين پرسشنامه در سال 1114 توسط گلدبرگ و به منظور شناسايی اختالالت روانی در مراکز و محیط هاي مختلف
تدوين شده است. سوال هاي پرسشنامه که به بررسی وضعیت روانی فرد در چهار هفته )يک ماه( اخیر می پردازد، در برگیرنده
نشانه هايی مثل افکار و احساسات نابهنجار و جنبه هايی از رفتار قابل مشاهده می باشد. به همین جهت سوال ها بر موقعیت
»اينجا و اکنون« تأکید دارد. به اعتراف بسیاري از پژوهشگران، پرسشنامه سالمت عمومی شناخته شده ترين ابزار غربالگري تا
کنون در دنیاي روان پزشکی و علوم رفتاري و روانشناسی است که تأثیر شگرفی بر پیشرفت پژوهش ها داشته است. اين
پرسشنامه به صورت فرم هاي 11 ،81 ،43 و 14 سوالی است که فرم 43 سوالی و فرم 14 سوالی هم در ايران و هم در ساير
کشورها کاربرد بسیار داشته است. پرسشنامه سالمت عمومی )14 سوالی(، شامل 14 سوال از 11 سوال پرسشنامه اصلی است
که همانند فرم هاي ديگر، هر يک از سوال هاي آن شدت مشکالت روانی را در چند هفته اخیر می سنجد.
نمره گذاري پرسشنامه هاي سالمت عمومی به دو صورت متداول می باشد. يکی روش نمره گذاري سنتی گلدبرگ که به
صورت )1-1-1-1 )است. يعنی گزينه هاي الف و ب نمره صفر و گزينه هاي ج و د نمره يک می گیرند. در اين صورت
حداکثر نمره آزمودنی در پرسشنامه سالمت عمومی )14 سوالی(، برابر با 14 خواهد شد. روش ديگر نمره گذاري، نمره گذاري
لیکرت می باشد که به صورت )1-1-4-8 )است، يعنی گزينه الف نمره صفر، گزينه ب نمره 1 ،گزينه ج نمره 4 و گزينه د
نمره 8 می گیرد. حداکثر نمره آزمودنی با اين روش نمره گذاري در پرسشنامه سالمت عمومی )14 سوالی(، برابر با 81
خواهد شد.
براي بررسی پايايی پرسشنامه، ثبات داخلی ابزار )پرسشنامه(، با استفاده از ضريب آلفاي کرونباخ ارزيابی شد که در
2 نتیجه اين ضريب، 31/1 محاسبه گرديد. روايی پرسشنامه نیز با استفاده از روش تحلیلی مقايسه گروههاي شناخته شده
مورد
3 بررسی قرار گرفت. نتايج آزمون تحلیل واريانس
در بررسی نمره پرسشنامه سالمت عمومی و وضعیت کلی کیفیت زندگی )به
عنوان متغیر گروهی( نمايانگر تفاوت هاي قابل مالحظه اي بین گروهها بود، به اين صورت که افراد داراي وضعیت بهتر کیفیت
زندگی، در پرسشنامه سالمت عمومی حايز نمرات پايین تري گرديده، از سوي ديگر، افراد داراي کیفیت زندگی »خیلی بد« تا
»بد« به صورت معناداري از پرسشنامه سالمت عمومی )14سوالی(، نیز نمره بااليی کسب کردند )001.0<P ،58=F.)
4 همچنین به منظور تعیین حساسیت، ويژگی و بهترين نقطه برش از منحنی ويژگی عملی گیرنده
استفاده گرديد و در نتیجه،
بهترين نقطه برش در مورد پرسشنامه 14 سوالی سالمت عمومی برابر 1/8 با حساسیت 31 %و ويژگی 11 %محاسبه شد.
عبادي و همکاران )1831 ،)مطالعه اي را با هدف بررسی پايايی و روايی پرسشنامه 14 سوالی سالمت عمومی به عنوان
ابزاري جهت سنجش وضعیت بهداشت روانی جوانان و ساير اقشار جامعه ايرانی طراحی و اجرا کردند. پس از ترجمه نسخه
5 اصلی پرسشنامه از زبان انگلیسی به تهران ي با استفاده از روش ترجمه استاندارد
، پايايی و روايی آن مورد بررسی قرار گرفت.
با استفاده از روش نمونه گیري آسان 123 نفر از جوانان 13 تا 41 ساله ايرانی به عنوان نمونه انتخاب گرديده و پرسشنامه
مذکور را تکمیل نمودند. متوسط سن پاسخ دهندگان 4111 سال )با انحراف معیار 411 بوده(، اکثريت آنان را زنان )11

1 . GHQ-12
2 . Know Groups Comparison
3 . ANOVA
4 . Reciever Operating Characteristic Curve-ROC Curve
5 . Backward-Forward

درصد(، افراد مجرد )32 درصد( و دانشجويان )11 درصد( تشکیل می دادند. با توجه به شیوه نمره گذاري پرسشنامه که ما
بین صفر )وضعیت مطلوب( تا 14( وضعیت نامطلوب( متغیر است، میانگین نمره پاسخ دهندگان 811( با انحراف معیار 811 )
به دست آمد. براي بررسی پايايی پرسشنامه، ثبات داخلی ابزار )پرسشنامه(، با استفاده از ضريب آلفاي کرونباخ ارزيابی شد که
در نتیجه اين ضريب، 1131 محاسبه گرديد.
مورد بررسی قرار گرفت. نتايج 1 روايی پرسشنامه نیز، با استفاده از روش تحلیلی »مقايسه گروه هاي شناخته شده«
آزمون تحلیل واريانس در بررسی نمره پرسشنامه سالمت عمومی و وضعیت کلی کیفیت زندگی )به عنوان متغیر گروهی(
نمايانگر تفاوت هاي قابل مالحظه اي بین گروه ها بود، به اين صورت که افراد داراي وضعیت بهتر کیفیت زندگی، در
پرسشنامه سالمت عمومی حايز نمرات پايین تري گرديده، از سوي ديگر، افراد داراي کیفیت زندگی »خیلی بد« تا »بد« به
صورت معناداري از پرسشنامه سالمت عمومی نیز نمره بااليی کسب کردند (001.0<P, 6.58=%F .(همچنین به منظور
استفاده گرديد و در نتیجه بهترين نقطه برش 2 تعیین حساسیت، ويژگی و بهترين نقطه برش از منحنی ويژگی عملی گیرنده
در مورد پرسشنامه 14 سوالی سالمت عمومی برابر 811 با حساسیت 31 درصد و ويژگی 11 درصد محاسبه شد. در نهايت،
مشخص شد که نسخه ايرانی پرسشنامه 14 سوالی سالمت عمومی، ابزاري با پايايی و روايی مناسب، جهت اندازه گیري
وضعیت بهداشت و سالمت روانی، در بین جوانان ايرانی است.
يافته
بررسی فرضیه هاي پژوهش
در ادامه بررسی فرضیه هاي پژوهش از طريق معادالت رگرسیونی آورده شده است.
نتايج رگرسیون چند متغیره پرخاشگري بدنی بر تاکتیک هاي حل تعارض پدر جهت بررسی قدرت پیش بینی کنندگی
تاکتیک هاي حل تعارض پدر بر پرخاشگري بدنی در جداول زير ارائه شده است.
جدول1 :نتايج تحلیل واريانس )ANOVA )براي پیش بینی تاکتیک هاي حل تعارض پدر بر پرخاشگري بدنی نوجوان
متغیر مالک
منبع
پراکندگی
مجموع
مجذورات
df
مجذور
میانگین
R2 R
F
)سطح معناداري(
پرخاشگري
بدنی
رگرسیون
باقیمانده
کل
9125/21
28209/80
29252/19
5
152
155
2125/11
52/22
)8/882( 98/09 8/52 8/90

جدول2ضرايب تحلیل رگرسیون براي پیش بینی تاکتیک هاي حل تعارض پدر بر پرخاشگري بدنی نوجوان
متغیر مالک متغیرهاي پیش بین Beta B t. Sig
1/14 -4/41 -1/13 -1/14 استدالل تعارض حل بدنی پرخاشگري

1 . Known Groups Comparison
2 . Reciever Operating Characteristic Curve-ROC Curve

1/11 1/113 1/111 کالمی پرخاشگري تعارض حل 1/11
NS
1/111 2/81 1/81 1/18 فیزيکی پرخاشگري تعارض حل
همانطور که در جدول4مشاهده می شود بر اساس نتايج به دست آمده میزان F مشاهده شده براي متغیر مالک
2( پرخاشگري بدنی( معنادار است )31/11=F و111/1.=Sig .)بر طبق يافته ها می توان 82 درصد )82/1=
R ) از واريانس
متغیر پرخاشگري بدنی را از طريق تاکتیک هاي حل تعارض پدر تبیین کرد. بنابراين نتیجه گرفته می شود که تاکتیک هاي
حل تعارض پدر قادر به پیش بینی متغیر پرخاشگري بدنی نوجوان می باشد. بر طبق نتايج به دست آمده در جدول 2-1
تاکتیک حل تعارض استدالل پدر با )14/1=-Beta و11/1.=Sig )پیش بینی کننده منفی پرخاشگري بدنی نوجوان و
تاکتیک حل تعارض پرخاشگري فیزيکی پدر با )18/1=Beta و111/1.=Sig )پیش بینی کننده مثبت پرخاشگري بدنی
نوجوان می باشد )تأيید فرضیه جانبی اول(. در خصوص پیش بینی پرخاشگري بدنی نوجوان توسط تاکتیک هاي حل تعارض
پدر مقدار Beta براي تاکتیک حل تعارض پرخاشگري کالمی غیر معنادار می باشد که احتماال می تواند به علت همبستگی
باالي اين تاکتیک با تاکتیک حل تعارض پرخاشگري فیزيکی باشد )11/1=r.)
جدول3نتايج تحلیل واريانس )ANOVA )براي پیش بینی سالمت عمومی )نوجوان( بر تاکتیک هاي حل تعارض پدر
متغیر مالک
منبع
پراکندگی
مجموع
مجذورات
df
مجذور
میانگین
R2 R
F
)سطح معناداري(
سالمت عمومی
رگرسیون
باقیمانده
کل
195/19
1025/11
5822/91
5
152
155
02/21
5/98
)8/882( 0/00 8/80 8/15

جدول4ضرايب تحلیل رگرسیون براي پیش بینی متغیر سالمت عمومی )نوجوان( بر تاکتیک هاي حل تعارض پدر
متغیر مالک متغیرهاي پیش بین Beta B t. Sig
سالمت عمومی
-1/31 -1/13 -1/14 استدالل تعارض حل
1/11
NS
1/41 1/11 1/18 کالمی پرخاشگري تعارض حل 1/32
NS
1/24 1/11 1/41 فیزيکی پرخاشگري تعارض حل
1/11
NS
با توجه به يافته هاي جدول 2 F مشاهده شده براي متغیر مالک )سالمت عمومی( معنادار است )33/3=F و
2 111/1.=Sig .)بر طبق يافته ها می توان 3 درصد )13/1=
R ) از واريانس متغیر سالمت عمومی نوجوان را از طريق تاکتیک
هاي حل تعارض پدر تبیین کرد ولی بر طبق نتايج به دست آمده در جدول2-13 مقادير به دست آمده براي Beta معنادار
نمی باشد. لذا فرضیه جانبی هفتم پژوهش در رابطه با پیش بینی کنندگی معناداري تاکتیک هاي حل تعارض پدر بر سالمت
عمومی نوجوان مورد تأيید نمی باشد.

جداول 2-11 و 2-41 نتايج رگرسیون چند متغیره پرخاشگري بدنی نوجوان بر تاکتیک هاي حل تعارض مادر، جهت
بررسی قدرت پیش بینی کنندگی تاکتیک هاي حل تعارض مادر بر پرخاشگري بدنی نوجوان را نشان می دهند. )تاکتیک حل
تعارض استدالل مادر به دلیل همبستگی غیر معنادار با متغیر پرخاشگري بدنی در معادله رگرسیونی وارد نشده است(.

بحث و نتیجه گیري
يافته هاي فرضیه هاي جانبی پژوهش
بین تاکتیک هاي حل تعارض پدر و ابعاد پرخاشگري نوجوان رابطه وجود دارد.
در بررسی اين فرضیات مالحظه شد که بین پرخاشگري فیزيکی و استدالل پدر باا پرخاشاگري بادنی و خشام نوجاوان ،
پرخاشگري کالمی پدر با خصومت نوجوان، پرخاشگري فیزيکی پدر و کل پرخاشگري نوجوان رابطه وجاود دارد. تاکتیاک حال
تعارض پرخاشگري فیزيکی پدر پیش بینی کننده مثبت پرخاشگري بدنی، خشم و نمره کل پرخاشگري فرزنادان نوجاوان مای
باشد. تاکتیک حل تعارض پرخاشگري کالمی صرفاً پیش بینی کننده مثبت خصومت فرزندان باوده اسات و تاکتیاک اساتدالل
پدران پیش بینی کننده منفی پرخاشگري )بدنی، خشم( فرزندان نوجوان بوده است. صرف نظر از عالمت بتا تاکتیک هاي حال
تعارض، قدرت پیش بینی پرخاشگري فیزيکی 1/2 برابر استدالل کالمی است ايان نکتاه نشاان مای دهاد کاه تاأثیر تخريبای
پرخاشگري فیزيکی پدر خیلی بیشتر از رويکرد استداللی پدر بر روي پرخاشگري بدنی نوجوان مؤثر است. اين يافته ها با نتاايج
تحقیق مرکز آمار و تحقیقات کانادا )4111 )که نشان می دهد کودکان و يا نوجوانانی که در معرض نزاع فیزيکی بزرگساالن در
خانه هستند، احتمال بیشتري دارد که پرخاشگري فیزيکی، پرخاشگري غیر مستقیم، اختالالت عاطفی نشان دهند همساو مای
باشد. مشابهاً صمدي )1831 )در پژوهش خود به اين يافته ها دست پیدا کرد که شیوع اختالالت رفتااري داناش آماوزانی کاه
تعارضات خانوادگی دارند بیشتر از دانش آموزانی است که تعارضات خانوادگی ندارناد و همچناین باین تعارضاات خاانوادگی و
پرخاشگري دانش آموزان رابطه مثبت وجود دارد.
ديويس و همکاران )1113 )نیز به نتايج مشابهی دست پیدا کردند که نشان می دهد رفتار پرخاشگرانه قوي ترين رابطاه
ترتیبی با تعارض بین والدين و قوي ترين رابطه پیش بینی با افزايش عملکرد پرخاشگرانه کودکان دارد. مجموع ايان يافتاه هاا
حاکی از آن است که در خانواده هايی که واکنش خشونت و پرخاش از سوي والدين در آن ديده می شود کودکان نیز باا توجاه
به الگويی که از والدين خود می گیرند همین رفتار را ادامه می دهند.
فرآيند انتقال بین نسلی نشان می دهد که الگوهاي خشونت از ياک نسال باه نسال بعادي از طرياق سرمشاق گیاري و
يادگیري اجتماعی منتقل می شود. انتقال بین نسلی حکايت از آن دارد که خشونت خانوادگی الگوي رفتار آموخته شاده اسات.
براي مثال کودکانی که خشونت بین والدين خود را مشاهده می کنند، ياد می گیرند که خشونت روشی براي حل کردن تعارض
و جزء جدايی ناپذير رابطه نزديک است. در صورتی که روابط موجود بین افراد خانواده، روابط سالمی بوده باشد قطعاً بار شاکل
گیري روابط فرزندان خانواده نیز اثر مثبت خواهد داشت، خاصه در دوران کودکی و سنینی که فرزندان از طريق تقلید، اعمال و
حرکات والدين را تکرار می نمايند.
کودکانی که در خانواده هاي پر تنش رشد کرده اند از مهارت هاي ارتباطی مثبت کمتر در زندگی شان استفاده می کنند
و همچنین نسبت به ديگران رفتارهاي پرخاشگرانه نشان می دهند و ممکن است به بزهکاري و رفتارهاي ضد اجتمااعی دسات
بزنند. همان طور که يافته هاي اين فرضیات پژوهش نشان داد علی رغم اين که ممکن است پدر به علت مشاغله کااري حضاور
کمتري در خانه داشته باشد ولی همین حضور هرچند انادک اگار باه شاکل مناساب خاود نباشاد مای تواناد در رفتاار هااي
پرخاشگرانه فرزندان نوجوان تأثیرات عمده اي ايجاد کند.

فرضیه دوم : بین تاکتیک هاي حل تعارض پدر و مادر و سالمت عمومی نوجوان رابطه وجود دارد.
در بررسی اين فرضیات پژوهش مالحظه گرديد که رابطه اي بین تاکتیک حل تعارض پدر با سالمت عمومی نوجوان
وجود ندارد ولی تاکتیک حل تعارض فیزيکی مادر )43/1= -Beta )بر سالمت عمومی نوجوان تأثیرگذار است يعنی هرچه
میزان پرخاشگري فیزيکی مادر افزايش يابد، سالمت عمومی نوجوان کاهش نشان می دهد. تاکتیک حل تعارض پرخاشگري
فیزيکی مادر پیش بینی کننده مثبت سالمت عمومی نوجوان می باشد. بتا حل تعارض پرخاشگري فیزيکی مادر 5/1 برابر بتا
حل تعارض پرخاشگري کالمی مادر می باشد. اين مطلب بیانگر آن است که تأثیر تخريبی پرخاشگري فیزيکی مادر بیشتر از
پرخاشگري کالمی مادر بر روي سالمت روان نوجوان اثرگذار است.
نتايج اين فرضیه همسو با پژوهش نوروزي )1384 )می باشد، نتايج اين تحقیق حاکی از تأثیر مثبت سبک هاي رفتاري
خانواده هاي منسجم و صمیمی و تأثیر منفی سبک رفتاري خانواده هاي بی تفاوت، مستبد و آشفته بر سالمت روانی دانش
آموزان است. همچنین نوري )1386 )در پژوهش خود نشان داد که چگونه خانواده هاي نابسامان می توانند بر سالمت روان،
اضطراب، افسردگی، پرخاشگري و… فرزندان تأثیر گذار باشند. جنايی )1381 )نیز نشان داده است که رابطه معنا داري بین
تعامل خانواده و سالمت روان دانش آموزان وجود دارد. فرد داراي سالمت روان داراي روابط خانوادگی صمیمی و مطلوبی است.
پیشنهاد هاي کاربردي
– با توجه به رقم باالي خشونت و تعارضات خانگی در جامعه نیاز مبرم به شناسايی و مداخالتی در اين خصوص
احساس می شود. مداخله بايستی در چندين حوزه من جمله برنامه هاي آموزشی اجتماع محور پیرامون موضوع خشونت
خانگی که يک موضوع فردي يا خانوادگی صرف نیست، بلکه يک مسأله اجتماعی و غیر اخالقی است، انجام داد. امید است که
اين پژوهش و ساير پژوهش هايی که در اين راستا نگاشته می شود، بتواند گامی هرچند کوچک در راستاي توجه و رسیدگی به
فرزندان خانواده هاي پرتنش بردارد. در اين راستا جامعه می تواند نهاد هاي مشاوره و راهنمايی خانواده )پیش از ازدواج( را
تقويت نمايد و قوانینی وضع کند تا زن و مرد از لحاظ سالمت روانی و میزان هماهنگی با زوج مورد نظر )به وسیله آزمون هاي
روانی( مورد بررسی قرار گیرند تا هر دو از سالمت روانی و توافق روانی برخوردار باشند و نیز مسؤالن رسانه هاي گروهی می
توانند با استفاده از امکانات خود الگوي صحیح زندگی مشترک زناشويی را به خانواده ها نشان دهند.
– با مشارکت آموزش و پرورش می توان نوجوانان را از وجود اين پديده در خانواده ها آگاه سازند و به آنها آموزش داد
که چگونه با اين بحران در خانواده برخورد نمايند و در مقابل انواع مختلف خشونت خانگی عکس العمل نشان دهند. همچنین
می توان با آموزش مهارت هاي زندگی همچون مهارتهاي حل مسأله و مهارت هاي کنترل خشم که نقش مؤثري را در کاهش
پرخاشگري دارد هم به نوجوانان و هم به والدين آن ها در اين راستا کمک کرد. اکثر افراد جامعه به انحاء مختلف با چنین
پديده اي روبرو می شوند، از اين رو الزم است به جاي هراس از اعالم واقعیت و مقادير حقیقی به آگاه سازي مردم پرداخته
شود.
– در اين پژوهش بار ديگر نقش مهم خانواده در شکل گیري شخصیت و منش فرزندان مورد تأکید قرار گرفته است و
نیاز به ارائه آموزش هاي الزم در زمینه حل صحیح تعارضات بین همسران و فرزند پروري برجسته تر می شود. لذا مسئووالن
بايستی با برگزاري کارگاه هاي آموزشی يا از راه رسانه ها والدين را نسبت به اهمیت اين امر آگاه سازند.
– يافته هاي اين پژوهش بر لزوم توجه خاص به نوجوانانی که در خانواده هاي با تعارضات و تنش هاي شديد زندگی
می کنند، تأکید می کند. با توجه به آسیب هاي متعدد و گسترده اي که نوجوانان در محیط هاي پر تشنج می بینند الزم است
عالوه بر جلسات مشاوره براي والدين، در خصوص صالحیت برخی والدين پر تشنج که از سالمت روان کافی براي فرزندپروري
برخوردار نیستند بررسی کارشناسانه صورت گیرد و اقدامات الزم در اين خصوص انجام گیرد.